این سوره كه به خاطر بخشى از آیاتش كه پیرامون حج سخن مىگوید به نام سوره حج نامیده شده است از سورههائى است كه در میان مفسران و نویسندگان تاریخ قرآن در مكى یا مدنى بودنش گفتگو است ، جمعى آن را - جز چند آیه - مكى مىدانند ، در حالى كه جمع دیگرى معتقدند همه آن - جز چند آیه - در مدینه نازل شده است ، بعضى نیز آن را تركیبى از آیات مكى و مدنى مىدانند .
اما با توجه به برداشتى كه از سورههاى مكى و مدنى و به تعبیر دیگر جو مدینه و مكه و نیازمندیهاى مسلمانان و چگونگى تعلیمات پیامبر (صلىاللهعلیهوآلهوسلّم) نسبت به آنها در این دو منطقه داریم آیات این سوره از جهاتى شبیه سورههاى مدنى است ، چرا كه دستور حج آنهم با ذكر قسمتى از جزئیات آن ، و همچنین دستور جهاد ، تناسب با وضع مسلمانان در مدینه دارد ، هر چند تاكید آیات این سوره روى مساله مبدء و معاد بى تناسب به سورههاى مكى نیست .
نویسنده تاریخ القرآن بر اساس تاریخ فهرست ابن ندیم و نظم الدرر مىگوید : سوره حج مگر چند آیه در مدینه نازل شده ، آن چند آیه نیز در میان مكه و مدینه نازل گردیده است ، وى اضافه مىكند این سوره صدوششمین سورهاى است كه بر پیامبر (صلىاللهعلیهوآلهوسلّم) نازل شده و بر حسب ترتیب ، بعد از سوره نور و قبل از سوره منافقین است.
تفسیر نمونه ج : 14ص :4
به هر حال در مجموع ، مدنى بودن سوره قوىتر به نظر مىرسد.
از نظر محتوا مطالب این سوره را به چند بخش مىتوان تقسیم كرد:
1 -آیات فراوانى كه در زمینه معاد و دلائل منطقى آن ، و انذار مردم غافل از صحنههاى قیامت ، و مانند آن است كه از آغاز این سوره شروع مىشود و بخش مهمى از آن را در بر مىگیرد.
2 -بخش قابل ملاحظهاى نیز از مبارزه با شرك و مشركان ، سخن مىگوید و با توجه دادن به آیات پروردگار در عالم هستى انسانها را متوجه عظمت آفریدگار مىسازد.
3 -بخشى از این سوره نیز مردم را به بررسى سرنوشت عبرتانگیز گذشتگان و عذابهاى دردناك الهى كه بر آنها نازل شد دعوت كرده ، از جمله سرنوشت قوم نوح و عاد و ثمود ، و قوم ابراهیم و لوط ، و قوم شعیب و موسى را یادآور مىشود .
4 -بخش دیگرى از آن پیرامون مساله حج و سابقه تاریخى آن از زمان ابراهیم (علیهالسلام) و سپس مساله قربانى و طواف و مانند آن است.
5 -بخشى از آن هم پیرامون مبارزه در برابر ظالمان و پیكار با دشمنان مهاجم ، است.
6 -و سرانجام قسمتى از آن پند و اندرزهائى است در زمینههاى مختلف زندگى و تشویق به نماز و زكات و امربه معروف و نهى از منكر و توكل و توجه به خداوند.